W niewielkiej Dobrzycy w powiecie pleszewskim, stoi jedna z najbardziej oryginalnych rezydencji w Wielkopolsce. Pałac powstał pod koniec XVIII wieku, a zbudowano go przypuszczalnie na planie jednego z głównych symboli wolnomularskich, czyli węgielnicy.
Węgielnica to przyrząd służący w murarstwie do wyznaczania i sprawdzania kątów prostych w powierzchni muru. Bliskim krewnym tego narzędzia jest znana wszystkim ze szkoły ekierka, przedmiot niezbędny na lekcjach matematyki. Nazwa „węgielnica” pochodzi od węgła, czyli narożnika budynku. Węgielnica oprócz cyrkla, Oka Opatrzności i litery „G”, stanowi główny symbol wolnomularstwa, czyli masonerii. Węgielnica symbolizuje równowagę i szczerość, a także życie przeżyte we właściwy sposób. Dlaczego rezydencja w Dobrzycy została zbudowana właśnie na planie symbolu masońskiego? Nie mogło być inaczej, skoro jej właścicielem i budowniczym był generał Augustyn hrabia Gorzeński (1742 – 1816), jeden z czołowych wolnomularzy w Wielkopolsce.
Dobrzyca czyli Bononia
Najstarsze wzmianki o osadzie Dobrzyca pochodzą z pierwszej połowy XIV wieku. Prawa miejskie otrzymała wieś w 1440 r., lub kilka lat wcześniej, ale utraciła je w 1934 r. Dobrzyca ponownie stała się miastem w roku 2014. Od samych początków osada, a później miasto, była własnością prywatną, ale jej właściciele zmieniali się niezwykle często. Najpierw byli to Dobrzyccy herbu Leszczyc, później Cieleccy herbu Zaremba, wreszcie Bojanowscy herbu Junosza. Kolejni to Przyjemscy herbu Rawicz, następnie Żychlińscy herbu Szeliga, a w końcu Jaskólscy herbu Leszczyc.
W 1717 r. Dobrzycę nabył Aleksander Gorzeński herbu Nałęcz, marszałek sejmików średzkich, deputowany do Trybunału Koronnego, a po śmierci żony… duchowny, który od proboszcza doszedł do godności kanonika i wikariusza generalnego archidiecezji gnieźnieńskiej. Zanim przywdział sutannę, majątek w Dobrzycy przekazał w 1739 r. swemu synowi Antoniemu, łowczemu kaliskiemu, posiadającemu także godność chorążego kaliskiego i poznańskiego, a w przyszłości jednemu z czołowych konfederatów barskich w Wielkopolsce. Antoni zasłynął głośnymi protestami przeciw pierwszemu rozbiorowi Polski. W 1772 r. Dobrzycę przejął jego syn Augustyn i z jego osobą właśnie kojarzyć się będzie ta miejscowość, choć Gorzeńscy przestaną być właścicielami majątku już w 1816 r.
Augustyn Gorzeński to jeden z najciekawszych Wielkopolan przełomu XVIII i XIX stulecia. Jego ojcem był konfederat barski, niechętny królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, ale Augustyn bardzo szybko zbliżył się do króla i został jednym z jego najwierniejszych stronników. Wielokrotnie posłował na sejm warszawski, ale był też oficerem, dochodząc do stopnia generała, choć zdolności dowódczych nie posiadał. Z domu wyniósł gruntowne wykształcenie, głęboki patriotyzm, ale też nowoczesne poglądy w duchu Oświecenia. Gorzeński został jednym z prekursorów masonerii w Wielkopolsce.
W 1780 r. powstała w Poznaniu pierwsza poświadczona źródłowo loża masońska pod nazwą „Stałość Uwieńczona”. W 1784 r. wyłoniły się z niej dwie loże: polska „Orzeł Biały” i niemiecka „Szkoła Mądrości”. Hrabia Augustyn był gorącym zwolennikiem Konstytucji 3 Maja (większość jej twórców była masonami) i zabiegał o jej poparcie wśród szlachty wielkopolskiej. Walczył także z Rosją w obronie konstytucji w 1792 r. Nie wziął bezpośredniego udziału w powstaniu kościuszkowskim, choć wspierał je finansowo. Kiedy zbliżała się klęska insurekcji, negocjował z rosyjskim generałem Aleksandrem Suworowem warunki kapitulacji. Dzięki wstawiennictwu tego ostatniego u króla Prus Fryderyka Wilhelma II, Gorzeński mógł spokojnie powrócić do Dobrzycy, która znalazła się w międzyczasie w Prusach Południowych, prowincji utworzonej po II rozbiorze z ziem wielkopolskich.
Gorzeński zasłynął również jako prekursor nowoczesnego rolnictwa w swoich dobrach. Jako jeden z pierwszych oczynszował chłopów, meliorował grunty i pracował nad ulepszaniem jakości upraw. W 1795 r. rozpoczął on budowę okazałej rezydencji w Dobrzycy, którą w korespondencji nazywał „Boninią”. Pałac stanął w miejscu starej, jeszcze szesnastowiecznej rezydencji. Budowa nowej siedziby wiązała się poniekąd z odbudową całej Dobrzycy po pożarze z lat siedemdziesiątych XVIII wieku. Miasto zostało odbudowane w dużej mierze z środków Gorzeńskiego.
Dzieło Augustyna Gorzeńskiego
Ostatnie dwadzieścia lat aktywnego życia Gorzeński poświęcił swemu największemu dziełu, czyli pałacowi w Dobrzycy. Pałac, a właściwie całe założenie parkowo-pałacowe, zaprojektował Stanisław Zawadzki, wybitny architekt, jeden z czołowych twórców stylu klasycystycznego w Wielkopolsce. Stworzył on m.in. wspaniałe rezydencje w Śmiełowie i Lubostroniu.
Założenie pałacowe w Dobrzycy to nie tylko sama rezydencja, ale także stosunkowo niewielki park w stylu angielskim. W parku zbudowano tzw. monopter, czyli niewielki, klasycystyczny budynek na planie koła z ośmioma kolumnami doryckimi, przypominający antyczną świątynię.
Monopter w Dobrzycy pełnił wyłącznie funkcje ozdobną. Kolejnym budynkiem wzniesionym w pałacowym parku jest „Panteon”, nawiązujący do rzymskiego Panteonu. Jego przeznaczenie nie jest dokładnie znane. Podejrzewano, że w czasach Gorzeńskiego organizowano tam zebrania loży masońskiej.
Jeszcze zanim wzniesiono pałac, zbudowano w parku niewielką oficynę. Budynek ten miał służyć gościom właścicieli majątku. Później wykorzystywano go m.in. jako pralnię. Oryginalną ozdobą były, niezachowane do dziś, sztuczne ruiny w postaci czterech okrągłych baszt połączonych murem. Podobne sztuczne ruiny dość powszechnie wznoszono w pobliżu rezydencji szlacheckich. Świadczyły one o rodzącej się fascynacji średniowieczem, co było charakterystyczne dla romantyzmu i miało wskazywać na „starożytność” rodu i jego siedziby. Do naszych czasów nie zachowały się także stajnie. Pod koniec XIX stulecia zbudowano dodatkowo osadę ogrodniczą i szklarnię.
Gorzeński wraz z żoną Aleksandrą, zadbali też o wystrój pałacowych wnętrz. Malowidła ścienne wykonał Antoni Smuglewicz i Jan Bogumił Plersch, a sztukaterię artyści sprowadzeni z Włoch. Gorzeńscy zgromadzili w pałacu kolekcję kopii obrazów Marcella Bacciarellego, Kazimierza Wojniakowskiego, Franciszka Smuglewicza, a także rzeźby Antoniego Canovy. Król Stanisław August podarował Gorzeńskiego kominek z czarnego kamienia oraz swój portret konny pędzla Bacciarellego (przechowywany obecnie w Gołuchowie).
Turnowie, Czarneccy i Muzeum Ziemiaństwa
Augustyn Gorzeński zmarł w 1816 r. Dobrzycę zapisał swojemu siostrzeńcowi, generałowi Kazimierzowi Turno (1778 – 1817), oficerowi wojsk napoleońskich i armii Księstwa Warszawskiego. Niestety, nie nacieszył się on zbytnio pałacem, gdyż zmarł już rok później. Dobrzycę odziedziczyła jego żona Helena Wiktoria z Rogalińskich. Majątek niestety mocno podupadł. Wdowa po generale sprzedała Dobrzycę latach trzydziestych XIX w. niemieckiemu hrabiemu Fryderykowi Henrykowi von Kottwitz i jego córce. Około 1890 r. Dobrzycę kupił hrabia Zygmunt Czarnecki (1823 – 1908) dla swojego syna Józefa (1857 – 1922). Po śmierci Józefa, majątkiem, w którym zamieszkała wdowa wraz z córkami, zarządzał syn Józefa, Stefan (1893 – 1945).
W 1939 r. w pałacu umieszczono internowane rodziny ziemiańskie z południowej Wielkopolski, a w 1940 r. Niemcy zorganizowali tu ośrodek rehabilitacyjny dla rannych żołnierzy. Po wojnie pałac przejął Skarb Państwa. Przez lata obiekt zmieniał swoje przeznaczenie. A to służył za magazyn, a to zakwaterowano w nim ludzi, a przez jakiś czas urzędował tam dom kultury i gminna biblioteka. Dopiero w latach pięćdziesiątych podjęto prace konserwatorskie w mocno już zaniedbanym pałacu. Przy okazji jednak rozebrano sztuczne ruiny i stajnie.
Prace konserwatorskie uratowały pałac przed popadnięciem w ruinę, ale rezydencji daleko było od stanu sprzed wojny. Na szczęście znalazło się grono osób, którym los dobrzyckiego pałacu leżał na sercu. W 1988 r. na mocy porozumienia zawartego przez wojewodę kaliskiego z dyrekcją Muzeum Narodowego w Poznaniu, pałac w Dobrzycy stał się filią poznańskiego muzeum. Planowano przeprowadzić prace remontowe, obejmujące nie tylko budynki pałacowe, ale także zrewitalizować park. Pałac miał zostać przekształcony w Muzeum Masonerii. Remont jednak nie ruszył, a i pozostałych planów nie udało się zrealizować. W związku z tym, w 1995 r. podjęto decyzję o usamodzielnieniu się instytucji. W 1996 r. powstało samodzielne Muzeum Zespół Pałacowo-Parkowy w Dobrzycy. Chętni do zwiedzenia pałacu musieli jednak jeszcze kilka lat poczekać. Najpierw przeprowadzono szeroko zakrojone prace remontowe w pałacu i innych obiektach zespołu pałacowego, a także uporządkowano park. Prace ukończono w 2004 r., a 14 lutego 2005 r. nastąpiło uroczyste otwarcie muzeum. W 2009 r. po raz kolejny zmieniono profil instytucji, przekształcając ją w Muzeum Ziemiaństwa.
Rezydencja w Dobrzycy to z pewnością jeden za najciekawszych pałaców w Wielkopolsce, gdzie przecież okazałych rezydencji nie brakuje. Obiekt przeszedł wiele burz dziejowych, ale na szczęście przetrwał najgorsze chwile i odzyskał dawną świetność.
Bibliografia:
Balcer K., Gorzeński Augustyn h. Nałęcz (1742 – 1816), w: Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa-Poznań 1983.
Karalus M., Zespół pałacowo-parkowy w Dobrzycy, „Kronika Wielkopolski”, nr 2 (90), Rok 1999.
Kracki T., Generał Gorzeński i legenda Dobrzycy, https://wolnomularstwo.pl/baza_artykulow/wolnomularstwo-a-kultura/zabytki-masonskie/general-gorzenski-i-legenda-dobrzycy/, dostęp: 30.04.2020.
Rezler M., Wielkopolscy masoni, w: Tajemnicza Wielkopolska, praca zbiorowa pod redakcją Zygmunta Roli, Poznań 2000.
Fotografie:
- Lucaok / CC BY-SA (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)
- Nabokov / Public domain
- https://fotopolska.eu/1011895,foto.html, autor: Erle3
- Kazimierz Wojniakowski / Public domain
- MOs810 / CC BY-SA (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)
- Lucaok / CC BY-SA (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)
- https://fotopolska.eu/1011901,foto.html, autor: Erle3
- Lucaok / CC BY-SA (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)
- Lucaok / CC BY-SA (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)
- Lucaok / CC BY-SA (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)
- Lucaok / CC BY-SA (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)
- SCAN: Lucaok / Public domain
- https://fotopolska.eu/624296,foto.html, autor: mag
- https://fotopolska.eu/357319,foto.html, autor: Mariusz Brzeziński
- https://fotopolska.eu/315144,foto.html, autor:mag