Powiat krotoszyński leży w południowej części Wielkopolski, a jego południowe granice pokrywają się z historyczną granicą wielkopolsko-śląską. Powiat jest bardzo atrakcyjny pod względem turystycznym, a przeważają tu zabytki architektury sakralnej.
Powiat krotoszyński pod względem powierzchni zaliczany jest do średnich powiatów województwa, natomiast jeśli chodzi o gęstość zaludnienia, to zajmuje on wysokie, ósme miejsce w zestawieniu (108 osób na km2). Krotoszyn, stolica powiatu, pod względem liczby ludności znajduje się na dwunastej pozycji w województwie (na 116 miast). W powiecie znajduje się aż pięć miast: Sulmierzyce, Kobylin, Koźmin Wielkopolski, Krotoszyn i Zduny. Tyle statystyka, a teraz przejdźmy do umówienia dziesięciu najciekawszych (moim zdaniem) atrakcji turystycznych powiatu.
1. Pałac w Borzęciczkach
Pałac w Borzęciczkach (gmina Koźmin Wlkp.) należy do najokazalszych rezydencji w Wielkopolsce. Został wzniesiony w latach osiemdziesiątych XIX stulecia na fundamentach wcześniejszego, osiemnastowiecznego pałacu Gajewskich. Borzęciczki należały w przeszłości do możnych rodów: Mycielskich, Sulimowskich, Bielickich, Kurnatowskich, Gajewskich, a wreszcie Radolińskich. W 1866 r. Juliusz Radoliński, szambelan króla Prus Wilhelma I, sprzedał majątek hrabiom Stolberg-Wernigerode. Nowy właściciel Borzęciczek, hrabia Otto von und zu Stolberg-Wernigerode, wicekanclerz Cesarstwa Niemieckiego, zbudował obecny pałac w stylu renesansu północnego z elementami tzw. stylu królowej Anny („Queen Anne Revival”). W rodzinie hrabiów Stolberg-Wernigerode pałac pozostał do 1945 r. Obecnie mieści się w nim Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. Janusza Korczaka.
2. Krotoszyn – ratusz
Długo można wymieniać i opisywać zabytki Krotoszyna, bo w tym mieście ich nie brakuje, a do najokazalszych należy z pewnością tutejszy ratusz z charakterystyczną wieżą. Krotoszyn otrzymał prawa miejskie na początku XV wieku, a murowany ratusz wzniesiono tu już w 1689 r., staraniem właściciela miasta Franciszka Zygmunta Gałeckiego i burmistrza Jana Dobrowolskiego.
Ten budynek spłonął jednak w 1774 r. Na jego miejscu stanął wkrótce nowy gmach, zbudowany w formach barokowych, a ukończony w 1777 r. Z tego czasu pochodzi ozdobny hełm wieży. W latach 1898 – 1899 przeprowadzono przebudowę ratusza, dodając mu jedną kondygnację i przekształcając elewację w nową, nawiązującą w stylu do niemieckiego renesansu. Trójkondygnacyjny budynek ratusza o rozczłonkowanej bryle stoi na rynku. W wieży znajduje się zegar z 1897 r., a wewnątrz zachowało się kilka pomieszczeń z XVIII stulecia, między innymi hol ze sklepieniem krzyżowym wspartym na jednej kolumnie.
3. Krotoszyn – kościół farny pw. św. Jana Chrzciciela
Trójnawowy kościół farny pw. św. Jana Chrzciciela w Krotoszynie to niezwykła budowla. Została zbudowana w latach 1592 – 1597 w stylu późnorenesansowym z elementami późnogotyckimi, co jest dość często spotykane w wielkopolskich kościołach z przełomu XVI i XVII wieku. Co ciekawe, świątynia została zbudowana nie dla katolików, a… braci czeskich, a jej fundatorem był kasztelan poznański i członek jednoty braci czeskich, Jan Rozdrażewski (ur. ok.1543 r., zm. 1600). Jak widać, budowniczy niedługo cieszył się z owoców swojej fundacji, a i bracia czescy krótko byli właścicielami kościoła, gdyż już w 1601 r. staraniem wdowy po kasztelanie, Katarzyny z Potockich Rozdrażewskiej, świątynia została przekazana katolikom i poświęcona przez biskupa poznańskiego Wawrzyńca Goślickiego. Co interesujące, Jan Rozdrażewski, choć był innowiercą, został pochowany w ufundowanej przez siebie świątyni, gdzie do dziś możemy podziwiać jego renesansowy nagrobek.
Kościół miał bardzo burzliwą przeszłość. Kilkakrotnie padał ofiarą pożarów (w latach: 1681 i 1774), ale na szczęście bryła kościoła pozostała niezmieniona. Najciekawszym elementem jego bogatego, manierystyczno-barokowo-rokokowego wnętrza jest ołtarz główny z kopią obrazu Petera Paula Rubensa „Zdjęcie z krzyża” z katedry w Antwerpii.
4. Krotoszyn – kościół drewniany pw. św. Fabiana i św. Sebastiana
W Wielkopolsce nie brakuje drewnianych kościołów, ale niewiele z nich zbudowano na planie krzyża greckiego. Jedna z takich właśnie świątyń znajduje się w Krotoszynie. Jej patronami są święci: Fabian i Sebastian, ale mieszkańcy Krotoszyna i okolic dodają jeszcze św. Rocha, jako trzeciego patrona kościoła. Na miejscu obecnej świątyni stał kościół wzniesiony ok. 1572 r. dla potrzeb pobliskiego szpitala. Przez krótki czas, do 1600 r., znajdował się on w rękach braci czeskich. Obecna świątynia została zbudowana w 1752 r. na planie krzyża greckiego, o czym już wspomniałem, z oktagonalną częścią środkową. Swoim wyglądem przypomina nieco cerkwie z terenu Polski południowo-wschodniej. Kościół zbudowano w konstrukcji zrębowej. W 1813 r. do części zachodniej budynku dobudowano wieżę i wieżyczkę na sygnaturkę. Wewnątrz znajdziemy późnobarokowy ołtarz główny z drugiej połowy XVIII stulecia oraz krucyfiks i obraz św. św. Sebastiana i Fabiana z XVII stulecia. Przy kościele znajdował się niegdyś cmentarz, zlikwidowany w okresie okupacji. Od 2008 r. świątynia stanowi kościół patronalny Kurkowych Bractw Strzeleckich w diecezji kaliskiej.
5. Koźmin Wielkopolski – zamek
Koźmin Wielkopolski to nieduże miasto, bo liczy sobie nieco ponad 6,5 tys. mieszkańców. Koźmin może do największych nie należy, ale za to może poszczycić się długą historią i niezwykłymi zabytkami. Pierwsze wzmianki o tym grodzie pochodzą z 1232 r., kiedy to książę wielkopolski Władysław Odonic nadał osadę rycerskiemu zakonowi templariuszy. Pomiędzy rokiem 1251 a 1283 Koźmin otrzymał prawa miejskie, a w latach 1312 – 1338 był miastem królewskim. W 1338 król Kazimierz Wielki nadał go sławnemu Maćkowi Borkowicowi. Kiedy ten został skazany na śmierć głodową za liczne rozboje, a być może i za knowania przeciw władcy, miasto otrzymał wojewoda poznański Bartosz z Odolanowa, a później stawiło ono własność kolejnych rodów magnackich, m.in. potężnego możnowładcy Hinczy z Rogowa, a potem rodzin: Koźmińskich, Górków, Przyjemskich i Sapiehów. W XV i XVI miasto wyrosło na jeden z najbogatszych grodów w Wielkopolsce a słynęło głównie z sukiennictwa i handlu bydłem. O jego bogactwie i znaczeniu nich świadczy fakt, że w 1458 r. na wyprawę malborską Koźmin wystawił aż 20 zbrojnych, czyli tyle co Gniezno, ustępując jedynie Poznaniowi i Kaliszowi (dla porównania – Krotoszyn wystawił zaledwie 2 żołnierzy). Wojny, oblężenia i przemarsze wojsk w XVII i XVIII nie oszczędziły Koźmina, doprowadzając go do upadku gospodarczego. Mieszkańcy Koźmina walczyli w Wiośnie Ludów 1848 r., brali udział w strajku szkolnym w latach 1906 – 1907 przeciw nakazowi nauki religii w języku niemieckim, a podczas powstania wielkopolskiego wystawili trzy kompanie, które walczyły pod Rawiczem i Zdunami.
Najważniejszym zabytkiem Koźmina jest zamek. Jego budowę rozpoczął prawdopodobnie Bartosz z Odolanowa w drugiej połowie XIV wieku. Kolejni właściciele rozbudowywali i upiększali warownię. Pod koniec XVI wieku i na początku XVII wieku zamek został znacznie powiększony i przekształcony z budowli obronnej w rezydencję magnacką. W 1623 r. gościł tu król Zygmunt III Waza wraz z synem Władysławem. W XVII i XVIII w. zamek wraz z miastem padał ofiarą wojen i innych katastrof. W 1791 r. nowym właścicielem zamku został pruski feldmarszałek Adolf Kalkreuth, który sprzedał go własnej żonie, Charlotcie Rohde, ale ta wkrótce zbankrutowała. Od połowie XIX w. mieściła się tu szkoła. W czasie powstania wielkopolskiego zamek stał się siedzibą sztabu powstańczego, a w okresie międzywojennym umieszczono tu seminarium nauczycielskie. Po wojnie zamek był siedzibą szkoły rolniczej, a obecnie mieści się tu zespół szkół ponadgimnazjalnych i Muzeum Ziemi Koźmińskiej.
6. Koźmin Wielkopolski – kościół pobernardyński pw. św. Stanisława
Jedną z ciekawszych koźmińskich świątyń jest pobernardyński kościół pw. św. Stanisława z XVII w. Bernardyni zostali sprowadzeni do Koźmina w 1628 r. Początkowo bracia modlili się w drewnianym kościółku, a budowę murowanego kościoła rozpoczęto w 1648, a zakończono w 1670 r. Równolegle z kościołem, wznoszono budynki klasztorne. W 1818 r. władze pruskie skasowały klasztor. Kościół stał się filią parafii farnej, a budynki poklasztorne zmieniono na więzienie. W 1925 r. przy kościele św. Stanisława utworzono samodzielną parafię. Kościół jest budynkiem jednonawowym, a jego wyposażenie pochodzi głównie z XVII i XVIII stulecia. Cennym zabytkiem kościoła jest bogato rzeźbiona rokokowa ambona z 1725 r.
7. Orla – pałac i cmentarz żydowski
Cmentarz żydowski (kirkut) położony pomiędzy Koźminem Wielkopolskim a Orlą w powiecie krotoszyńskim, należy do największych i najlepiej zachowanych w Wielkopolsce. W ubiegłym roku podjęto pracę nad inwentaryzacją grobów na zabytkowym cmentarzu.
Pierwsze wzmianki o koźmińskich Żydach pochodzą z 1419 r. W okresie zaborów co piąty mieszkaniec Koźmina był Żydem. Starszy kirkut istniał w tym mieście już w pierwszej połowie XVIII stulecia w pobliżu drewnianej synagogi, jednakże ze względu na rozrost miasta, Kazimierz Nestor Sapieha, właściciel Koźmina w latach 1772 – 1791, podarował gminie żydowskiej działkę ziemi w lesie zwanym „Koszawiec” w pobliżu wsi Orla, z przeznaczeniem na nowy cmentarz. Ostatecznie stary kirkut zlikwidowano w 1872 r., a szczątki spoczywających tam przeniesiono do nowego cmentarza i złożono w zbiorowej mogile.
Obecnie na terenie cmentarza w Koźminie Wielkopolskim – Orli zlokalizowano od 250 do 450 macew (steli nagrobnych), z których większość zachowała się z dobrym stanie. Najstarszy grób pochodzi z 1801 r. (wg innych źródeł z 1806 r.), a najmłodszym jest nagrobek Nathana Mośkiewicza, zmarłego w 1969 r. Był on jednym z dwóch ocalałych z wojennej pożogi żydowskich mieszkańców Koźmina. Cmentarz otoczony został metalowym ogrodzeniem, a prowadzi do niego brama symbolizująca menorę (siedmioramienny świecznik). Obiekt jest dostępny dla zwiedzających.
Pałac w Orli jest wspaniałym przykładem tego, jak można uratować dawną rezydencję popadającą w ruinę i przywrócić jej świetność, a następnie zaadaptować do celów hotelowo-restauracyjnych przy zachowaniu jego oryginalnej bryły i odtworzeniu wnętrz, które nieodmiennie kojarzą się z magnacką rezydencją. Wiele opuszczonych pałaców w naszym regionie wciąż czeka na podobną metamorfozę. Bardzo oryginalny, eklektyczny pałac zbudowano w drugiej połowie XIX stulecia. Budynek jest piętrowy, zwieńczony manierystycznym szczytem w części środkowej oraz dwiema wieżami-basztami. Majątek należał do wielu rodzin szlacheckich, a ostatnimi jego właścicielami była niemiecka rodzina Heisingów. Po wojnie rezydencja stopniowo popadała w ruinę, ale udało się ją uratować. Obecnie mieści się tam hotel, restauracja i centrum konferencyjne.
8. Smolice – pałac
Smolice należały pierwotnie do klasztoru benedyktynów w Lubiniu. Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 1233 r., kiedy to książę śląski Henryk Brodaty nadał ją rycerzowi Hugonowi herbu Łodzia, zobowiązując go do przekazywania dziesięciny na rzecz lubińskiego klasztoru, jednakże już około połowy XIII w. wieś ponownie stała się własnością lubińskich benedyktynów. W XV stuleciu Smolice przeszły na własność Sokołowskich, a później rodu Łodziów-Bnińskich, którzy nazwali się Smolickimi od nazwy rodowej siedziby. Później wieś była własnością Siedleckich, Konarzewskich, Siewierskich i Rogalińskich. W 1746 r. przeszła na własność Antoniego Umińskiego, powstańca listopadowego.
Przez ponad czterdzieści lat majątek należał do kilku różnych właścicieli, aż w 1875 r. nabył go niemiecki przemysłowiec żydowskiego pochodzenia, Samson Woller. Po jego śmierci w 1901 r., dwie córki Wollera: Helena i Otylia podzieliły pomiędzy siebie schedę po ojcu. Helena, żona hrabiego Leopolda von Zieten, otrzymała Smolice, a Otylia, żona księcia Druckiego-Lubeckiego odziedziczyła m.in. pałac w Dłoni. To właśnie Helena von Zieten z mężem wznieśli nowy pałac w miejscu starego, który stoi do dziś. Po wybuchu powstania wielkopolskiego, rodzina von Zieten otrzymała polskie obywatelstwo. W 1939 r. hrabina Helena ze względu na żydowskie pochodzenie, musiała wyjechać ze Smolic. W latach 1939 – 1945 majątkiem zarządzała jej przybrana córka, Iza von Ehrenfeld wraz z mężem. Oboje byli życzliwie nastawieni do polskiej ludności Smolic. W 1946 r. majątek przekazano Państwowemu Zakładowi Hodowli Roślin, a rękach którego pałac i dawny majątek znajduje się do tej pory.
Pałac von Zietenów w Smolicach zaczęto wznosić w kilku etapach w latach 1904 – 1910, na miejscu poprzedniej rezydencji. Został on zbudowany w tzw. stylu wilhelmińskim, z wykorzystaniem elementów różnych epok – od romanizmu do baroku, choć barok tu przeważa. Tego typu styl nie wszystkim się podoba, krytycy uważają, że pałac jest zbyt „ociężały”. Trzeba jednak przyznać, że robi wrażenie, a przez lata pracownicy Zakładu Hodowli Roślin dbali o pałac, a nawet udało się zachować część oryginalnego wyposażenia rezydencji. Pałac otacza okazały park w stylu angielskim o powierzchni 18 ha, założony w drugiej połowie XVIII. Park jest utrzymany do dziś w pierwotnej formie.
9. Sulmierzyce – ratusz
W powiecie krotoszyńskim znajduje się niewielkie, ale stare miasteczko o nazwie Sulmierzyce. Prawa miejskie osada otrzymała w 1457 r., a powtórna lokacja nastąpiła w roku 1604. Sulmierzyce pewnie niczym nie wyróżniałyby się spośród setek podobnych małych, starych miasteczek Wielkopolski, gdyby nie pewien niewielki budynek, który powoduje, że to miasto nie ma sobie równych w całym kraju. Mowa to o drewniany ratuszu z 1743 r., JEDYNYM DREWNIANYM RATUSZU W POLSCE, a pewnie i w Europie nie znajdziemy zbyt wielu podobnych budynków.
Ratusz powstał w miejscu starszego, zbudowanego sto lat wcześniej, który prawdopodobnie spłonął. Miasta nie było stać na postawienie murowanego ratusza, dlatego zbudowano go z drewna, co jednak w żaden sposób nie pomniejsza jego walorów architektonicznych. Budynek jest dwukondygnacyjny, o konstrukcji zrębowej, zbudowany tak, jak wznosiło się wiejskie chałupy, czego nie widać, bo ratusz jest otynkowany. Nad budynkiem góruje wieżyczka, nakryta spłaszczonym hełmem. Niegdyś na wieży znajdował się zegar, ale zdemontowano go w 1879 r. Czterospadowy dach nakryty jest gontem. Podczas remontu w 1899 r., gont zastąpiono blachą, ale na szczęście w trakcie kolejnego remontu w latach pięćdziesiątych XX w. ponownie nakryto go gontem. Swój niezwykły wygląd budynek zawdzięcza podcieniom, otaczającym go z trzech stron. A teraz ciekawostka, smukłe drewniane kolumienki służą wyłącznie do ozdoby, nie pełnią funkcji konstrukcyjnej, bez nich wystający okap po prostu źle by się prezentował. Podczas ostatniego remontu zdemontowano go, nie powodując żadnej szkody dla budowli.
Choć ratusz jest niewielki, w jego wnętrzach znajdował się niegdyś gabinet burmistrza, archiwum miejskie, lamus, areszt z dwiema celami i oczywiście sala posiedzeń rady miejskiej. Dziś ratusz nie pełni już swojej roli. W 1957 r. z okazji 500-lecia nadania praw miejskich, otwarto tu Muzeum Regionalne Ziemi Sulmierzyckiej im. Sebastiana Fabiana Klonowica. Klonowic (1545-1602), wybitny poeta, wykładowca Akademii Zamoyskiej i burmistrz Lublina, urodził się właśnie w Sulmierzycach, choć przez całe życie związany był z Zamościem, Lwowem i Lublinem.
10. Zduny – ratusz
Zduny należą do najstarszych miast w Wielkopolsce. Prawa miejskie nadał osadzie książę kaliski Bolesław Pobożny w 1267 r. O tym jednak co decyduje o niezwykłości tego miasteczka jest fakt, że składa się ono właściwie z trzech miast. Obok starego miasta, w XVII wieku powstały tam jeszcze dwa kolejne: Nowe Zduny, zwane też Zdunami Niemieckimi i Sieniutowo.
Nowe Zduny otrzymały prawa miejskie w 1637 r., a ich mieszkańcami byli protestanccy uchodźcy ze Śląska, uciekający przed wojną trzydziestoletnią. Kilka lat później przybyła tu kolejna fala uchodźców, dla których utworzono w 1646 trzecie miasto, nazwane Sieniutowem, od nazwiska ówczesnego właściciela Zdun Polskich (stare miasto), Piotra Sieniuty. Każde z tych trzech miast miało własne ratusze, rynki i cmentarze. Wielkopolskie trójmiasto przetrwało ponad pięćdziesiąt lat. Na przełomie XVII i XVIII wieku, Zduny Niemieckie i Sieniutowo połączono w jedno miasto, które w 1772 r. (wg innych źródeł 1761 r.) przyłączono do Zdun Polskich.
Ozdobą miasta jest ratusz wzniesiony na rynku dawnych Zdun Niemieckich. Pierwszy dom rady miejskiej stanął w tym miejscu w 1637 r., jednakże obecny budynek jest nieco młodszy i pochodzi z 1684 r. Jego fundatorem był ówczesny właściciel miasta Rafał Leszczyński, ojciec niezbyt szczęśliwego króla Stanisława Leszczyńskiego. Parterowy ratusz z użytkowym poddaszem zbudowano na planie zbliżonym do kwadratu. Na początku XIX stulecia do budynku dobudowano przybudówkę pełniącą rolę strażnicy. Nad budynkiem dominuje ośmioboczna wieża zwieńczona ażurową latarnią z kulą i chorągiewką. W wieży umieszczono cztery tarcze zegarowe. Co ciekawe, zachował się oryginalny mechanizm zegarowy wykonany przez firmę C. Weiss z Głogowa z 1889 r. Wewnątrz zachowała się dawna sala obrad rady miejskiej, pokryta sklepieniem kolebkowym.
Powyższe zestawienie to oczywiście tylko niewielka część spośród atrakcji powiatu krotoszyńskiego. Warto również zobaczyć kościół farny i park miejski w Koźminie Wielkopolskim, drewniany kościół św. Marii Magdaleny w Krotoszynie, kościół farny i klasztor franciszkanów w Kobylinie, drewniany kościół św. Rozalii w Serafinowie, sanktuarium maryjne w Lutogniewie, kościół św. Mikołaja w Benicach, kościół Wniebowzięcia NMP w Sulmierzycach i pałac w Baszkowie.
Literatura:
P. Anders, Krotoszyn, Poznań 1994.
M. Libicki, P. Libicki, Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce, Poznań 2008.
P. Maluśkiewicz, Drewniane kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2004.
cmentarze-zydowskie.pl
jewishwlkp.pl
palacworli.pl
regionwielkopolska.pl
zabytek.pl
zamkipolski.com
Fotografie:
- Poznaniak, Public domain, via Wikimedia Commons
- https://fotopolska.eu/1074331,foto.html, autor: mag
- https://fotopolska.eu/160288,foto.html, autor: mag
- https://fotopolska.eu/1374593,foto.html, autor: s_mile
- https://fotopolska.eu/1660749,foto.html, autor: Wacław Grabkowski
- https://fotopolska.eu/1660771,foto.html, autor: Wacław Grabkowski
- https://fotopolska.eu/1376954,foto.html, autor: s_mile
- https://fotopolska.eu/199769,foto.html, autor: mag
- https://fotopolska.eu/1517651,foto.html, autor: piotr brzezina
- Mateusz Kasołka, CC BY-SA 3.0 PL https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/deed.en, via Wikimedia Commons
- Klapi, CC BY 3.0 https://creativecommons.org/licenses/by/3.0, via Wikimedia Commons
- https://fotopolska.eu/2047910,foto.html, autor: mag
- https://fotopolska.eu/1904582,foto.html, autor: mag
- https://fotopolska.eu/1928173,foto.html, autor: cracusiac
- https://fotopolska.eu/115443,foto.html, autor: mag
- https://fotopolska.eu/1045491,foto.html, autor: s_mile
- https://fotopolska.eu/586140,foto.html, autor: mar
- https://fotopolska.eu/1384808,foto.html, autor: s_mile
- https://fotopolska.eu/1854600,foto.html, autor: cracusiac